آسیب هایی که مانند سایبربولینگ، کودک آزاری در وب، ارسال تصاویر خصوصی و … که کودکان و نوجوانان در اینترنت با آن مواجه می شوند.
مقدّمه
همان‌گونه که استفاده از اینترنت، دسترسی افراد را به پیوندهای مثبت و حمایتگر بیشتر می‌کند؛ در عین حال، احتمال قرار گرفتن آنها، در معرض برخوردهای منفی و آزارهای سایر کاربران اینترنتی را نیز افزایش می‌دهد. این موضوع می‌تواند تأثیر منفی بر سلامت روانی افراد؛ علی‌الخصوص کودکانی که از اینترنت استفاده می‌کنند بگذارد. صیّادان اینترنتی افرادی آشنا با فناوری‌های نوین هستند که از کاربران ساده، سوء استفاده‌های عاطفی، مالی، اخلاقي و جنسی می‌کنند. موضوعات این سو‌ء‌استفاده‌ها می‌تواند مسائلی از قبیل معامله‌های اینترنتی، تحصیل در دانشگاهای خارج از کشور، همسریابی، دوستیابی و …. باشد.
رفتارهای آزاررسانی چون زورگویی اینترنتی، استفاده از هویت دروغین، تهدید حریم خصوصی و …. از جمله رفتارهای مخرّبی هستند که در فضای مجازی رخ می‌دهند و عواقب منفی‌ای چون زیان مالی، بی‌آبرویی، ترس، افسردگي و حتی خودکشی را در پی دارد. متخصّصان معتقدند امروزه شانس قرباني شدن مقابل جرايم سايبري شدن؛ براي هر كاربر يك به چهار است(كارگر، بي تا).
زورگویی سایبری
زورگویی يا قلدري شکل متداولی از آزار خشونت است که معمولاً از جانب افراد دارای قدرت فیزیکی یا اجتماعی بالاتر نسبت به افراد ضعیف‌تر، به قصد آسيب رساندن، شرمسار يا تحقير كردن؛ اعمال می‌شود. زورگویی سایبری[۱] به معنای استفاده یک فرد یا گروه، از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی مانند ایمیل، تلفن همراه، پیام متنی یا پیام فوری، وب سایت‌ها و … به هدف آزار رساندن به دیگران است(روزن،۲۰۰۷، نقل از بيابانگرد). برخی از این اعمال آنلاین و پرخاشگرانه عبارتند از: گذاشتن کامنت‌های زشت درباره دیگران، انتشار عکس یا ویدیو از مخاطب بدون رضایت او، پخش شایعات و تهمت‌هاي آنلاین، تهدید به آزار فیزیکی، ناسزاگویی و ارسال مداوم پيام‌هاي توهين‌آميز، بي‌ادبانه و تهاجمي و …(بيابانگرد، ۱۳۹۳) .
رسانه‌ها به‌خاطر داشتن برخی ویژگی‌های ذاتی می‌توانند رفتار زورگویانه را تسهیل کنند. مثلاً چون در فضای مجازی، نزدیکی به قربانی امکان‌پذیر نیست یا در ارتباطات غیرتصویری، وضعیت فیزیکی، احساسات و نشانه‌های زبانی افراد نامعلوم است؛ می‌توانند موجب برانگیخته شدن رفتارهایی شوند که در آن احساسات دیگران در نظر گرفته نمی‌شود.
دوّم آنکه اکثر متخلّفان، از گمنام بودن در اینترنت سوء استفاده می‌کنند و هویّت واقعی خود را زیر اسامی مستعار، پنهان می‌سازند. سوّم آنکه فضای آنلاین امکان فعالیّت‌های آزارگرانه را برای افراد زیادی فراهم می‌کند که ممکن است در فضای واقعی این موقعیّت در دسترس نباشد. ناهمزمانی از دیگر ویژگی‌های فضای مجازی است که باعث سهولت در زورگويي می‌شود. بدین معنا که کاربر در زمان واقعی، عکس‌العمل فرد مقابل را مشاهده نمی‌کند یا آن که برای اعمالش بازخورد منفی فوری دریافت نمی‌کند(بيابانگرد، ۱۳۹۳).
یک ویژگی مهم فضای مجازی این است که شدّت زورگویی در آن به راحتي افزایش می‌یابد؛ زیرا به دلیل کمبود نشانه‌های اجتماعی در ارتباطات آنلاین، عکس‌العمل‌های احساسی قربانی مشاهده نمی‌شود. فرد زورگو از اضطراب، ترس، گریه و سایر واکنش‌های احساسی قربانی بی‌خبر می‌ماند و به همین دلیل اقدامات متجاوزانه خود را بدون هیچ حدّ و مرزی ادامه می‌دهد. ثانیاً سوءاستفاده کنندگان از اینترنت بر این باورند که احتمال بسیار کمی برای ردیابی بدرفتاری آنها وجود دارد. بنابراین گمنامی و نبود تعامل می‌تواند موجب کاهش بازداری از عمل خلاف در فرد قلدر شود(هیرمن و والراو، ۲۰۰۸، نقل از بیابانگرد).
تهدید حریم خصوصی
حریم خصوصی در فضای مجازی یعنی افراد اختیار حفاظت و کنترل اطلاعات شخصی و محرمانه ماندن محتوای ارتباطات خود را داشته باشند. در این زمینه هم مصرف کنندگان و هم دولت‌ها و شرکت‌های اینترنتی مسئول تأمین امنیت اطلاعات و حریم شخصی افراد هستند. تک تک افراد وظیفه دارند تا اطلاعات شخصی خود را محافظت کنند و آنها را از تعرّض هکرها و سارقان اطلاعات دور نگه دارند. باید توجه داشت که صاحبان سرور، مدیران وب‌سایت‌ها، سازمان‌های جاسوسی و امنیتی و اشخاص سوء استفاده‌گر اگر اراده کنند؛ می‌توانند به خصوصی‌ترین اطلاعاتی که ما بر روی اینترنت بارگذاری کرده‌ایم دسترسی داشته باشند. (رمضاني،۱۳۹۳).
نظریه جالبی در علوم ارتباطات به نام “بیگانگان در ترن” وجود دارد که ثابت می‌کند ما عمدتاً در تعامل با کسانی که نمی‌شناسیم و احتمال نمی‌دهیم بعداً دوباره آنها را ببینیم اطلاعات شخصی و خصوصی‌مان را راحتتر افشا می‌کنیم. این امر در خصوص فرزندانمان می‌تواند باعث گردد تا آنها با خطرات بیشتری مواجه باشد. سرعت صمیمیّت و نزدیکی در شبکه‌های اجتماعی و جدایی ظاهری فضای حقیقی و مجازی منجر به آن می‌شود که جوانان و نوجوانان در جریان تعامل با دیگر کاربران مجازی به انتشار و اشتراک اطلاعات شخصی و مرتبط با حریم خصوصی خود بپردازند. بدون اینکه در نظر بگیرند ممکن است این اطلاعات منجر به سوءاستفاده علیه او شود(رمضاني،۱۳۹۳).
برقراری ارتباطات انحرافی
برقراری ارتباطات نزدیک و عاشقانه جزء نيازهاي حياتي انسان‌ها است. برخي از افرادی که قادر به تأمین این نیاز از طریق تشکیل خانواده نیستند؛ به دنبال برقراری ارتباط از طرق ديگر هستند. امروزه اینترنت به خاطر ويژگي‌هايي چون گمنامي، تنوّع و …. یکی از محیط‌های برآورده کننده این نیاز شده است. برخی افراد از طریق پایگاه‌های اینترنتی، پست الکترونیکی، اتاق‌های گفتگو، شبکه‌های اجتماعی مثل تلگرام و… حتی کنفرانس‌های ویدیویی به صورت آنلاین این نوع عشق را تجربه می‌کنند. به دلیل کاهش آمار ازدواج و یا ضعف باورهای دینی مطرح شدن موضوعات غیراخلاقی از این طریق افزایش یافته است.
بر اساس پژوهشی که در کشور انجام شده است، ۸۰ درصد آشنایی‌ها در فضای مجازی به دوستی‌های نامشروع ختم می‌شود. حدود ۱۰ درصد از این آشنایی‌ها و دوستی‌ها در فضای مجازی به ازدواج منجر می‌شود که طول عمر آنها غالبا کمتر از ۵ سال است. (ایسنا، ۱۳۹۴)
غالبا دختران مخاطب چنین پیشنهاداتی در فضای مجازی هستند و چون به این قضیه به صورت احساسی نگاه می‌کنند و تصوّر می‌کنند این گونه روابط به فضای حقیقی یا تشکیل خانواده منجر می‌شود، در دام چنین روابطی اسیر می‌شوند. آنها از اینکه این نوع روابط برای اکثر مردان نوعی تفریح و سرگرمی تلقّی می‌شود، غافلند. در فضاي مجازي، افراد می‌توانند در مورد سن، ظاهر، شغل، جنسیّت و حتّی علایق شهوانی خود خلاف واقع را بیان کنند. (شاپ،۱۳۸۴)
نوجواناني كه در سن بلوغ هستند بطور طبيعي علاقه‌مند به مسائل شهوانی و صحبت كردن در مورد آن هستند. بنابراين آنها در چت رومهايي كه در دسترشان هست با غارتگران و متجاوزان جنسي كه آنها را نمي‌شناسند، هم صحبت مي شوند. در چت روم فرد متجاوز هويتش را جعل مي‌كند و براي بچه ها نقش بازي مي‌كند تا به تدريج و آرام آرام اعتمادشان را جلب كرده و با آنها صميمي شود. فرد منحرف اخلاقی براي گسترش وابستگي، زمان زيادي را با يك قرباني صرف مي‌كند و پيشنهاد يك ملاقات حضوري را مي‌دهد. اگر ملاقات برقرار شود بچه‌ها مورد آزار قرار مي‌گيرند و گاهي منجر به بچه‌دزدي، تجاوز جنسي و حتي قتل مي‌شود. (پورخاتون، ۱۳۹۱، ص۵)
سوء استفاده‌کنندگان از کودکان، با آشكارسازي روابط پنهان جنسي در ابتدا به مخاطب خود شوك وارد آورده و با تكرار اين ارتباط، سعي در تقليل آثار ظاهري آن دارند. كاربران خصوصا” كودكان و نوجوانان براساس حس كنجكاوي بسوي اينگونه برنامه‌ها كشيده شده و به مرور زمان، اين امر بصورت عادت درخواهد آمد. جوانان و نوجوانانی که دارای روحیاتی خطرپذيرتر بوده، هيجان‌خواهي در آنها بیشتر است و آگاهي اندكي نسبت به این خطرات دارند، در معرض آسيب بیشتری قرار دارند. شبكه جهاني اينترنت و امكانات گرافيكي پيشرفته آن، صنعت پورنوگرافي كودكان در اينترنت را راحتتر و درآمدزاتر کرده است. (پورخاتون، ۱۳۹۱، ص۲)
پیامدهای آزارهای اینترنتی در کودکان و نوجوانان
قربانی آزارهای اینترنتی شدن باعث می‌گردد تا اثرات منفی فراوانی در سلامت روانی کودکان و نوجوانان بوجود آید. احساس خشم و آشفتگی اولّین واکنش قربانی است که می‌تواند منجر به عدم کنترل تمرکز شود. تعهّد کمتر به مدرسه، بی‌توجّهی به نمره‌ها، افت تحصیلی، اختلالات خواب و بی‌میلی به مدرسه رفتن از پیامدهای قربانی شدن در فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان است. (بيابانگرد،۱۳۹۳)
در تحقيقي پيرامون واكنش قربانيان به زورگويي بیشتر، قربانیان گزارش داده‌اند که در قبال زورگویی هیچ واکنشي انجام نداده‌اند، ۲۰ درصد تصمیم گرفته‌اند آفلاین باقی بمانند و تنها ۱۹ درصد درباره این موضوع صحبت کرده‌اند. (بيابانگرد،۱۳۹۳)
پیامدهای هرزه نگاری اینترنتی در كودكان عبارت است از هيجانات بالا و غيرقابل كنترل، انحراف جنسي، تقليد اعمال با دوستان و محارم و افراد كوچك‌تر از خود، اعتياد و وابستگي به روابط جنسي از سنين پايين، كسب اطّلاعات نابهنگام، سردرگمي، ترس و تنفّر از روابط جنسي، حالت‌هاي اضطرابي، كابوس‌هاي شبانه، ناخن جويدن و شب‌ادراري(كارگر، بي تا).
چرا برخی افراد در فضای مجازی مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرند؟
احتمال آن که فردی قربانی آسیبهای سایبری شود بسته به میزان استفاده او از فضای مجازی، انواع کاربری‌های اینترنتی و میزان آشکارسازی اطّلاعات وابسته است. یک عنصر اساسی دیگر نحوه‌ی ادراک از اینترنت است. ادراک از اینترنت باعث می‌شود برخی از افراد رویدادهای آنلاین را به صورتی متفاوت و جدا از رویدادهای آفلاین ارزش‌گذاری کنند و در ارسال اطلاعات شخصی دقت کمتری داشته باشند. ادراک از اینترنت باعث می‌شود که هنجارهای رفتاری‌ای که در دنیای آفلاین پذیرفته‌شده نیستند، در دنیای آنلاین قابل قبول باشند چرا که کاربران رویدادهای آنلاین را قلمرویی متفاوت و کمتر واقعی تلقی می‌کنند. در حقیقت دنیای مجازی نه آن‌قدر پاک و ساده است که سهل‌انگارانه آن را ابزاری خنثی بدانیم و از مخاطرات و پشت‌پرده‌های پیچیده آن صرف‌نظر کنیم و نه آن‌قدر آلودگی و توطئه دارد که نتوان از آن بهره‌برداری برد(بيابانگرد، ۱۳۹۳).
عامل دیگر، فقدان پیوندهای رضایت‌بخش با والدین و دوستان و معلّمين است. اغلب، نوجوانان برای جبران این کمبود وارد اتاق گفتگو می‌شوند و با غریبه‌ها ارتباط برقرار می‌کنند. نتيجه‌ي پژوهشي با عنوان «قلدري سايبري و سنّتي در نوجوانان دختر مدارس راهنمايي و نقش كيفيّت ارتباط معلّم- دانش‌آموز» نشان مي‌دهد كه هر چه دانش‌آموزان تعاملات مثبت‌تري با معلّمان خود داشته باشند، اعتماد و رابطه دوستي و صميميّت بيشتري نسبت به آنها احساس نمايند؛ از بروز رفتار ناسازگار قلدري كاسته مي‌شود(كارگر، بی‌تا).
همچنین در مطالعه دیگر مشاهده شد که می‌توان بر اساس گرایش افراد به افشای اطلاعات شخصی و مشارکت در اتاق‌های گفتگو، احتمال قربانی شدن از مسیر زورگویی سایبری را پیش‌بینی نمود.(مش،۲۰۰۹، نقل از بيابانگرد).
چه کنیم تا فرزندانمان از دام صيّادان سايبري در امان باشند؟
اکثر والدین به دلیل عدم آشنایی با اینترنت و اشکال جدید شبکه‌های اجتماعی آنلاین مانند فیس‌بوک، اینستاگرام، تلگرام و.. از رفتارهای آنلاین فرزندانشان در فضای مجازی اطّلاعی ندارند. علاوه بر این آنها در مورد تهدیدات سایبری پیش‌روی فرزندانشان نیز اطّلاعات کمی دارند. والدین در درجه اوّل باید دانش خود را در زمینه اینترنت و آسیبهای آن افزایش دهند تا بتوانند در مورد این تهدیدات با فرزندانشان صحبت کرده و آگاهی‌های لازم را در اختیار آنها قرار دهند. در گام بعدی لازم است تا نظارت و کنترل بیشتری بر فعالیّت‌های مجازی فرزندانشان داشته باشند. همچنین والدین باید اوقات بیشتری با فرزندانشان در فضای بیرون و داخل خانه سپری کنند؛ به طوری که فرزندانشان از نظر عاطفی احساس خلاء نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند. (صالح‌زاده،۱۳۹۲،ص۱۲۹) توسعه و تقويت ارتباطات عميق در خانواده و در مدرسه بايد مبتني بر جلب اعتماد داخلي و سلب اعتماد بيروني كودك و نوجوان به هر آن‌چه كه خارج از حيطه خانه و مدرسه در دسترس است؛ باشد.(كارگر، بي تا)[۲]
الفباي محافظت از كودكان و نوجوانان در برابر آسیبهای اینترنتی:
- اهميّت صحبت كردن و تشريح چرايي ايمن بودن در فضاي مجازي را براي فرزندتان توضيح دهيد.
- لازم است تا به فرزندانتان بياموزيد كه چنانچه در معرض قلدري سايبري قرار گرفتند به يك بزرگ‌سال قابل اعتماد اطّلاع دهند و احساس اعتماد نسبت به كمك خواستن را در آنها ايجاد كنيد.
- به كودكانتان بياموزيد كه در چنین شرایطی، اسناد و متن‌هاي قلدری را به عنوان سند نگه دارند. بسياري از وب‌سايت‌ها مثل فيس‌بوك و يوتيوب يك مركز ايمني دارند كه مي‌توان قلدري سايبري را به آن گزارش داد.
- تهيه‌ي يك ليست ويژه از قوانين كاربري براي فرزندان.
- تقويت حسّاسيّت نسبت به موضوع «غريبه‌ها در فضاي مجازي».
- آشنايي فرزندان با مجازات جرايم سايبري. قانون جرايم رايانه‌اي و قانون مجازات اسلامي- ماده‌ي ۵۲، به توضيح و تشريح اين جرايم مي‌پردازد.
- استفاده از دسترسي‌هاي مديريّت شده، مرورگرها و موتورهاي جستجوي اختصاصي كودكان و نوجوانان.
- كنترل مداوم پروفايل‌هاي فرزندان در شبكه‌هاي اجتماعي.
جمع‌بندی
فناوری اطّلاعات با سرعت شگفت‌انگیزی تمام ارکان حیات بشری از جمله مقوله نظم و امنیّت را دستخوش تحوّلات و دگرگونی‌های اساسی نموده است. فضای مجازی به دلیل ناشناس بودن فرستنده و گیرنده، امکان سوءاستفاده را افزایش می‌دهد. این سوءاستفاده به حوزه‌های مالی، روحی، اخلاق و … مربوط می‌شوند. کودکان و نوجوانان به دلیل خطرپذیری و آگاهی محدودتر، بیشتر در معرض این آسیبها قرار دارند. لذا ضروری است والدین با فعالیت مجازی فرزندانشان آشنایی بیشتری داشته و برآن نظارت داشته باشند. همچنین در این خصوص با آنها صحبت کرده سطح آگاهی آنها را افزایش دهند. هر چقدر که افراد حین حضور در فضای مجازی نسبت به تهدیدات آن آگاهی کاملتری داشته باشند، به میزان بیشتری می‌توانند از آسیبهای ناشی از آنها پیشگیری نمایند.
منابع:
- ایسنا، ۱۳۹۴، ۸۰ درصد آشنایی‌های فضای مجازی به دوستی‌های جنسی ختم می‌شود، بازیابی شده از
- http://www.isna.ir/news/94081206606/
- ۸۰-درصد-آشنایی-های-فضای-مجازی-به-دوستی-های-جنسی-ختم-می-شود
- رمضاني، اسماعيل، سواد رسانه‌اي ۷ (اينترنت)، ۱۳۹۳، تهران، فهم.
- شاپ، آلبرت بن، عشق ورزی در فضای مجازی، مجله سیاحت غرب، دی ۱۳۸۴، شماره۳۰.
- صالح‌زاده، اکرم؛ احمدی، حمیرا؛ آسیبهای فضای مجازی در خانواده ایرانی، مجموعه مقالات همایش ملّی سبک زندگی در ایران امروز،۱۳۹۲، ش ۲۸۶، ص ۱۲۱-۱۳۱.
- كارگر، محمّد مهدي، قلدري سايبري و درگيري با محتواي جنسي در كودكان و نوجوانان،كارگاه آموزشي.
- مش،گوستاو اس و تلمود،ایلان، ترجمه سعدی پور(بیابانگرد)،اسماعیل و آذرنوش،مینا،۱۳۹۳،نوجوان دیجیتالی(دنیای اجتماعی نوجوانان در عصر اطلاعات)، تهران،انتشارات رشد.
- cyberbullying
۲. برای آشنایی با راهکارهای عملیّاتی بیشتر به مقاله‌ی “راهکارهای پیشگیری از آسیبهای فضای مجازی” در همین سایت مراجعه نمایید.
