با توسعه فضای مجازی، لاجرم بخشی از زندگی افراد درگیر با فضای مجازی است و عدم اشراف به سبک زندگی در فضای مجازی ممکن است سبب چالشها یا بحرانهایی برای فرد یا جامعه شود. در این کتاب به سبک زندگی در فضای مجازی در چارچوب نگاه دینی و اخلاقی پرداخته می شود.
مقدمه:
رشد سریع تکنولوژی و به‌ویژه پیشرفت روزافزون در حوزه‌های ارتباطی، ماهواره‌ها و اینترنت باعث تحولات پرشتاب در جوامع بشری گردیده و آثار مثبت و منفی فراوانی در پی داشته است. در این میان، آثار اینترنت و فضای مجازی در روابط اجتماعی بیش از سایر حوزه‌ها بوده و تغییرات و دگرگونی‌های زیادی را به‌وجود آورده است.
امروزه روش‌های ارتباطی با دیگران از طریق اینترنت افزایش یافته است. پست الکترونیک، پیامهای کوتاه، چت‌روم‌ها، وب‌پایگاه‌ها و بازی‌ها، روش‌هایی برای گسترش و حفظ روابط اجتماعی شده‌اند. روزانه میلیون‌ها نفر در سراسر دنیا از اینترنت استفاده می‌کنند و یکی از کاربردهای اصلی اینترنت، برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران است. فضای مجازی در دنیای امروز، بسیار نفوذ کرده است. فضای مجازی نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی هستند که با اینکه عمر خیلی زیادی ندارند، توانسته‌اند به خوبی در زندگی مردم جا باز کنند. مردم بسیاری در سنین مختلف و از گروه‌های اجتماعی متفاوت، در فضای مجازی کنار هم آمده‌اند و از فاصله‌های بسیار دور در دنیای واقعی، از این طریق با هم ارتباط برقرار می‌کنند.
در سال های اخیر شبکه های اجتماعی به عنوان بزرگترین دستاورد اینترنت و فضای مجازی به دلایل مختلف از جمله نامحدود بودن ارتباطات، بی‌هویت بودن، آزادی بسیار زیاد، بی‌مکانی و بی‌زمانی کاربران و … با اقبال عمومی مواجه شده و هرکدام به تناسب اهداف خود، فعالیت‌هایشان را گسترش داده‌اند.
فضای مجازی، در کنار مزایای متعددی که به خصوص در سرعت و وسعت انتقال اطلاعات دارد، آسیب‌های متعددی را با خود به دنبال داشته است که یکی از اصلی‌ترین آنها تغییر سبک زندگی و شکستن مرز باورها و ارز‌ش‌ها است. در این نوشتار برآنیم به ناهنجاریهای رایج در فضای مجازی بپردازیم و متناسب با سبک زندگی دینی با رسالت فرد در این شرایط آشنا شویم.
آموزش سبک زندگی صحیح، بدون حذف قطعی فضای مجازی رسالتی است که در عصر حاضر گره‌گشا خواهد بود تا فرد ضمن مراقبت در برابر آلودگی‌ها و اشتهای کاذب در فضای مجازی، بتواند با تفکر و معرفت، رفتار و گفتارش را جهت کمال انسانی منزه کند.
الف) جدل
از آنجایی که فضای مجازی صوت و لحن ندارد، بستر بسیار مستعدی برای جدل است. برخی افراد نیز تصور می‌کنند برای اثبات حق یا اثبات واقعیت یا اثبات نظر خودشان باید به مجادله ادامه دهند در حالی که:
حضرت امام حسین(ع) فرمودند: «بحث و گفتگوهایی که به مراء و خصومت منتهی می‌شود از چهار صورت خارج نیست:
یا تو و طرف گفتگویت به حقیقت مورد بحث، عالم و آگاهید با این حال با یکدیگر جدل می‌کنید، در این صورت شما با بحث و مجادله، دوستی خود را ترک گفته‌اید، خواستار رسوایی شده‌اید و به علم خود اعتنا نکرده و آن را خوار شمرده‌اید.
یا آنکه تو و طرف مقابلت از موضوع مورد بحث چیزی نمی‌دانید و هر دو از آن ناآگاه و بی‌اطلاعید، در این صورت شماها با بحث و جدل، نادانی خود را آشکار می‌سازید و روی جهل، با یکدیگر مخاصمه می‌کنید.
یا آنکه تو مطلب مورد بحث را می‌دانی و طرف مقابلت نمی‌داند در این صورت با ادامه‌ی بحث، به رفیق خود ستم روا می‌داری، زیرا می‌خواهی لغزش او را آشکار سازی و با سخنان خود، وی را خجلت زده و شرمسار نمایی.
یا آنکه طرف بحثت مطلب را می‌داند و صحیح می‌گوید و تو نمی‌پذیری، در این صورت حرمت او را رعایت نکرده‌ای و به قدر و منزلتش در سخن حقی که می‌گوید ارج ننهاده‌ای، و در هر چهار صورت جدال و بحث خصومت‌انگیز، فاسد و باطل است و افراد با فضیلت هرگز مرتکب آن نمی‌شوند.» (مستدرک، ج ۲، ص ۹۸)
امام حسن عسکری(ع) فرمودند: جدال مکن که ارزشت می‌رود و شوخی مکن که بر تو دلیر شوند. (تحف العقول، ص ۴۸۶)
ب) هدر رفتِ زمان
با وجود اینکه از مزایای مهم فضای مجازی، سرعت انتقال اطلاعات است، ولی وسوسه حضور در گروه‌های اجتماعی متنوع و وبگردی در شکل‌های مختلف، می‌تواند سبب اتلاف وقت زیادی شود. غفلت فرد از این آفت مهم، ممکن است باعث شود که کارهای مهم و اولویتهای زندگی به تأخیر بیفتد و ساعتهای زیادی برای امور کم اهمیت‌تر سپری شود.
رسول خدا(ص) فرمود: بنده در روز قیامت، گام از گام بر نمی‌دارد مگر آن که از چهار چیز پرسیده شود: از عمرش که چگونه سپری ساخته، و از جوانی‌اش که چگونه هدر داده است… (الخصال، ص ۲۵۳، ح ۱۲۵)
امام علی(ع) فرمود: عمرت همان تعداد نفس‌های تو است که بر آن نگهبانی است که آن را شمارش می‌کند. (منتخب میزان الحکمه، ص ۳۷۱، ح ۴۵۸۹)
امام علی(ع) فرمود: عمر تو، مهریه سعادت و نیک‌بختی تو است اگر (با برنامه‌ریزی) در مسیر طاعت خدا به کار گرفته شود. (شرح غررالحکم، ج ۲، ص ۵۰۰)
امام علی(ع) می‌فرماید: هر کس به چیزی که مهم نیست بپردازد، آنچه را که اهمّیت بیشتری دارد، از دست می‌دهد. (میزان الحکمه، ح ۱۴۲۱۱)
حضرت امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: فكر تو وسعتى كه همه امور را فرا بگیرد ندارد، پس آن را براى امور مهمّ فارغ بگذار. (غررالحكم و دررالکلم، ح ۵۵۵)
ج) بی‌برنامگی
از مهم‌ترین خصلت‌های یک فرد موفق، برنامه‌ریزی است. برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت نقش زیادی در سوق دادن فرد به سمت هدف و دستیابی به موفقیت دارد. اما توجه بیش از اندازه به حضور در فضای مجازی، باعث بی‌برنامگی می‌شود.
امام علی(ع) فرمودند: هر کس که به کار بی‌اهمیّت بپردازد، کار مهم‌تر و لازم‌تر را تباه می‌کند. (الحیات، ج ۱، ص ۳۰۸)
امام علی(ع) فرمودند: پس کمربندها را محکم ببندید و دامن همت بر کمر زنید که به دست آوردن ارزش‌های والا با خوش‌گذرانی میسر نیست. (نهج البلاغه، خطبه ۲۴۱)
د)کاهش همنشینی با اقوام و آشنایان
یکی از ملزومات سبک زندگی، همنشینی با اقوام و آشنایان است که هم سبب گشایش روزی و هم طراوت روح می‌شود. برکات زیادی در تعاملات حضوری هست که با پیشرفت فناوری قابل جایگزینی نیست. اما متأسفانه با توسعه فضای سایر سیستم‌های ارتباطی مانند تلفن، چت، شبکه‌های اجتماعی و … کاهش همنشینی‌ها و عوارض ناشی از آن گریبانگیر جامعه شده است.
امام صادق(ع) می‌فرمایند: به دیدار یکدیگر بروید که بی‌گمان این دیدارها، زنده کننده دل‌های شما و یاد کردی از سخنان ماست و سخنان ما شما را به یکدیگر مهربان می‌سازد و اگر بدان عمل کنید، ره می‌یابید و رهایی پیدا می‌کنید و اگر آن را کنار نهید، ره گم می‌کنید و نیست می‌شوید. پس آن را فرا پیش گیرید که من ضامن نجات و رهایی شما هستم. (بحار، ج ۷۴، ص ۲۵۸)
امام صادق(ع) می‌فرمایند: هر که به خاطر خدای عزّوجلّ با برادر خود دیدار کند. خداوند عزّوجلّ فرماید: تو در حقیقت مرا دیدار کردی و پاداش تو بر عهده من است و من به پاداش کمتر از بهشت برای تو راضی نمی‌شوم. (اصول کافی، ج ۲، ص ۱۷۶)
پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند:
مَثَلِ دو برادر دینی که یکدیگر را ملاقات می‌کنند مانند دو دستی است که یکی دیگری را می‌شوید، و وقتی دو مؤمن با یکدیگر ملاقات می‌کنند، خداوند از یکی به دیگری خیر می‌رساند. (محجة البیضاء، ج ۳، ص ۲۸۵)
پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: دیدار، دوستی‌آور است. (سفینة البحار، ج ۱،ص ۵۶۷)
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: آن که برادر مؤمن خود را دیدار می‌کند پاداشی بزرگتر از شخص دیدار شده دارد. (میزان الحکمة، ج ۴، ص ۲۹۷)
ه) انتشار شبهات
برخی افراد خواسته یا ناخواسته با انتشار شبهات، اثرات مخرب زیادی را بر فضای فکری و فرهنگی جامعه ایجاد کرده‌اند. در حالی که در برابر شبهه باید توقف داشت و اگر هم فردی به دنبال کشف حقیقت است، راه درست آن مطالعه و پرسش از اهل فن و متخصصان است.
امام علی(ع) می‌فرمایند: شبهه را به اين خاطر شبهه مى‌گويند كه شبيه حق است. اما چراغ اولياء خدا در امور شبهه‌ناک يقين، و راهنمايشان راه هدايت است. ولى دعوت كننده دشمنان خدا در مسير شبهه ضلالت، و راهنمای آنان كوردلى است. نه ترس از مرگ علّت نجات اسـت، و نه عشـق به بقا عامل جاودانگى اسـت. (نهج البلاغه، خطبه ۳۸)امام علی(ع) می‌فرمایند: همانا ابتداى ظهور فتنهها، هواهايى است كه پيروى مىشود، و احكامى كه در چهره بدعت خودنمايى مىكند، در اين فتنهها و احكام با كتاب خدا مخالفت مىشود و مردانى، مردان ديگر را بر غير دين خدا يارى و پيروى مىنمايند. اگر باطل از آميزش با حق خالص مىشد راه بر حق جويان پوشيده نمىماند. و اگر حق در پوشش باطل پنهان نمىگشت زبان دشمنان ياوه‌گو از آن قطع مىگشت. ولى پارهاى از حق و پارهاى از باطل فراهم شده و در هم آميخته مىشود، در اين وقت شيطان بر دوستانش مسلط مىشود و آنان كه لطف حق شاملشان شده نجات مىيابند. (نهج البلاغه، خطبه ۵۰)
امام محمّد باقر(ع) می‌فرمایند: توقف در شبهه، بهتر از به هلاکت افتادن است.(اصول کافی، ج ۱، ص ۱۸۵)
و) تعامل ناصحیح با نامحرم
وسوسه حضور در شبکه‌های اجتماعی مختلف، استفاده از پیامهای خوش آب و رنگ و جذاب، بی‌دقتی در حفظ حریم‌ها در بستر مجازی می‌تواند اسباب ارتباطات نادرست با نامحرم را فراهم کند. حال ممکن است شروع این رابطه مغرضانه یا سهوی باشد ولی هر آنچه که باشد ادامه مسیر، آتش در انتظار آن است.
پیامبر اکرم(ص) درباره شوخي با زن نامحرم فرمود: هر كس با زني نامحرم شوخي كند براي هر كلمه كه با او گفته است، هزار سال در آتش دوزخ او را زنداني مي‌كنند.» (عِقاب‌الاعمال، ص ۶۵۲)
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: شهوتها و خواهشهاى نفسانى زهرهاى کشندهاند. (غررالحکم، ج ۱، ص ۳۰)
امام علی(ع) فرمودند: کسی که نفس خود را در مقابل انگیزه‌های لذیذ، نگاه می‌دارد، مالک تمایلات خویشتن است و آن کس که نفس سرکش را در راه نیل به لذایذ، آزاد می‌گذارد، در معرض نابودی و هلاکت است. (غررالحکم و دررالکلم، ح ۴۷۹۹)
ز) زیاده روی در شوخی
بذله‌گویی و شوخی که سبب انبساط خاطر افراد شود، به شرط اینکه همراه به مسخره کردن فرد یا گروه خاصی نباشد، بسیار پسندیده است. اما رعایت اعتدال از اصول آن است.
پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمودند: من شوخي نمي‌کنم و سخني نمي‌گويم، مگر آنکه در چارچوب حق باشد. (بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۷)
رسول گرامی اسلام در هشداری می‌فرماید: واي بر کسي که کلام دروغي را نقل کند تا ديگران بخندند. واي بر او، واي بر او. (بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۴۸)
پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمودند: از شوخي [زياد] بپرهيز؛ زيرا ارزش و قداستت شکسته مي‌شود. (بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۴۸)
ح) بر ملا کردن خطاها
سرعت و وسعت فضای مجازی بستری را فراهم کرده است که هر خطایی را در زمانی اندک به اطلاع حداکثر مخاطبان می‌توان رساند. ولی
آیا این کار درست است؟
آیا ما می پسندیم که دیگران با خود ما چنین رفتاری داشته باشند؟
آیا ادامه این کار، سبب قبح‌شکنی در فضای جامعه نمی‌شود؟
آیا افشاگریهای متعدد، سبب رواج حس بی‌اعتمادی در جامعه نخواهد شد؟
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: هر كس عيب و زشتى برادر مسلمان خود را فاش كند، خداوند زشتى او را آشكارسازد، تا جايى كه او را در درون خانه‌اش رسوا سازد. (میزان الحکمه، ح ۱۴۸۰۶)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که از عمل منکری باخبر شود و آن را افشا کند، چنان است که خود، آن را انجام داده است و کسی که از کار نیک و شایسته‌ای مطلع گردد و آن را افشاء نماید، بسان کسی است که آن را انجام داده است. (وسایل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۹۶)
پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: هر كه از برادر خود كار زشتي مشاهده كند و آن را پوشيده نگه دارد، خداوند در دنيا و آخرت عيب‌پوش او باشد. (كنز العمّال، ح ۶۳۹۲ و ميزان‌الحكمه، ج ۸، ح ۱۴۷۹۲)
ط) انتشار اخبار کذب یا شایعات
امام علی(ع) می‌فرمایند: دروغگويى از اخلاق اسلام نيست. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص ۲۲۰، ح ۴۳۷۹)
امام علی(ع) می‌فرمایند: راستگو بودن و پرهيز نمودن از دروغ، زيباترين اخلاق و بهترين ادب است. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص ۲۱۷، ح ۴۲۹۴)
امام حسن عسکری(ع) می‌فرمایند: مواظب باش از اين كه بخواهى شايعه و سخن پراكنى نمائى و يا اين كه بخواهى دنبال مقام و رياست باشى و تشنه آن گردى، چون هر دوى آنها انسان را هلاك خواهد نمود. (بحارالأنوار، ج ۵۰، ص ۲۹۶)
امام صادق(ع) می‌فرمایند: هرگاه مؤمن به برادر [دينى] خود تهمت بزند، ايمان در قلب او از ميان مى‌رود، هم‌چنان كه نمك در آب، ذوب مى شود. (كافى، ج ۲، ص ۳۶۱، ح ۱)
نتیجه‌گیری
هم‌گام با توسعه فناوری و توسعه روش‌های ارتباطات اجتماعی، باید به موازین اخلاقی اسلامی توجه داشت. فضای مجازی، شمشیر دو لبهای است که ضمن اینکه دستاوردها و تسهیلات ویژه‌ای برای بشر امروز داشته است، به راحتی می‌تواند فرد را با اهمال در لبه پرتگاه اخلاق قرار دهد.
