رویکرد کشورهای اسلامی به مسئله فضای مجازی

آسیب هایی که مانند سایبربولینگ، کودک آزاری در وب، ارسال تصاویر خصوصی و … که کودکان و نوجوانان در اینترنت با آن مواجه می شوند.

رویارویی اینترنت و فضای مجازی با رسانه‌های سنتی، سبک زندگی و رفتار روزانه آحاد مردم را در تمامی کشورهای دنیا تحت تأثیر خود قرار داده‌است. با در نظر گرفتن اینکه خاستگاه اصلی این تکنولوژی در کشورهای غربی بوده و غالب کشورهای اسلامی فاقد نمونه‌های بومی آن می‌باشند، تأثیر این رسانه‌ها در کشورهای اسلامی تکانه‌های شدیدتری را به فرهنگ و هویت این جوامع وارد می‌کند. هرچند که کمپین‌های تبلیغی، دانشگاه‌های اسلامی برخط، سایت‌های مساجد و زیارتگاه‌های مهم مسلمانان و شکل‌گیری بسیاری از خیزش‌های مردمی در این جوامع نیز، با کمک همین رسانه‌ها صورت گرفته و نقش پر رنگ‌تری از حضور آنها را در سراسر دنیا ایجاد کرده است، با این وجود سیاست‌های تدافعی در این کشورها به اشکال مختلف و با هدف حفظ استقلال مذهبی پیاده شده‌است. در این سیاست‌ها از یک طرف ایجاد اینترنت اسلامی، و از طرف دیگر فیلتر کردن و یا تعریف قوانینی برای منع دسترسی به محتواهای نامناسب انجام می‌شود.

اینترنت اسلامی

در کشورهای اسلامی فراخوان‌های دینی برای ایجاد محتواهای اسلامی، به جهت نگرانی درخصوص محتواهای آنلاین نامناسب و فتواهای دینی در برابر آن، برخی افراد و گروه‌ها را ترغیب به توسعه تارنماهای اسلامی نموده و در نتیجه در سال‌های اخیر “اینترنت اسلامی” بر طبق موازین مذهبی وارد فضای مجازی شده‌است. این اینترنت شامل سایت‌های اشتراک ویدئو، موتورهای جستجو، وبسايت‌های شبکه‌های اجتماعی، نرم‌افزارهای بازی و همچنین سایت‌هایی با مضامین اسلامی است. (Noman, 2011)

از جمله سايت‌های اشتراک ویدئو با محتوای اسلامی islamictube[۱]، ShiaTV[۲] ،muslimvideo.com، IslamYouTube[۳] وNaqaTube (Naqa به معنای خالص) را می‌توان نام برد، که تجربه‌ای مشابه گشت و گذار در YouTube اما سازگار با اسلام را برای مخاطب خود بوجود می‌آورند. سایت NaqaTube از ویدئو کليپ‌های مذهبی YouTube استفاده می‌نمايد.

موتورهای جستجوی اسلامی متعددی نظیر http://imhalal.com ، taqwa.me وجود دارد که هر دو کلمات کلیدی نامناسب و نتایج آنرا فیلتر می‌کنند.

یک وبسایت شبکه اجتماعی به سبک Facebook تحت عنوان ikhwanbook.com توسط اخوان المسلمین مصر راه‌اندازی شده است.

همچنین ابزارهای اسلامی گوگل، نوار ابزار مرورگر و پلاگين‌هایی برای تسهیل دسترسی به محتواهای اسلامی قبل از جستجو را مهیا کرده‌است. (Noman, 2011)

نرم افزارهای بازی

فعالیت‌های قابل ذکری در زمینه بازی‌ها نیز انجام شده‌است. در سایت Muslim Internet Directory بازیهای اسلامی را دسته‌بندی کرده‌است. این دسته‌ها شامل آشنایی با صفات خدا، کشورهای اسلامی، گفته‌های پیامبر وآیه‌های قرآن می‌باشند. در سایت http://www.islamicplayground.com که به همت مجموعه‌های اسلامی تهیه شده‌است، انواع بازی‌ها، پازل، رنگ‌آمیزی، جدول و غیره به زبان انگلیسی برای کودکان تا ۱۲ یا ۱۳ سال قرار داده شده‌است. موضوع این بازیها عموما درباره فرائض و دانش دینی کودکان است. در سایت http://islamicnet.com که در کشور عراق طراحی شده، آموزش قرآن با بازیهای کامپیوتری برای کودکان حدود ۱۰ سال انجام می‌شود. بازیهای Game Edukasi-Islam for Kids در کشور اندونزی برای آموزش اسلام برای کودکان و بر روی گوشی‌های موبایل طراحی شده‎اند. (Educational, 2017) گفتنی است که دسترسی به اغلب این سایت‌ها دشوار است.

سایت‌های با مضامین دینی

عناوین متنوعی در سایت‌های با مضامین اسلامی دیده‌ می‌شود. تاریخ زندگی پیامبر اکرم ، تاریخ و علوم اسلام، مبانی فکری گروه‌های اسلامی و گفتگوی بین آنان، ملزومات انجام فرائض و غیره از جمله این عناوین هستند و بعضی از آنها قابل اجرا بر روی گوشی‌های هوشمند نیز می‌باشند. گفتنی است که بسیاری از این قبیل سایت‌ها، توسط گروه‌های مسلمان و در کشورهای غیر مسلمان مانند آمریکا میزبانی می‌شوند.

دانشگاه‌های اسلامی در کشورهای پاکستان، لبنان، عربستان، مالزی، فلسطین، بنگلادش، اندونزی، غنا و …. دارای سایت اینترنتی بوده و منابع خود را منتشر می‌کنند.

دانشگاه‌های اسلامی در کشورهای پاکستان، لبنان، عربستان، مالزی، فلسطین، بنگلادش، اندونزی، غنا و …. دارای سایت اینترنتی بوده و منابع خود را منتشر می‌کنند. خبرگزاری‌هایی مانند AFGHAN ISLAMIC PRESS[۴] و نهادهایی مانند حزب‌الله لبنان[۵] نیز اهداف و عقاید خود را از طریق بسترهای اینترنتی نشر می‌دهند.

فیلتر کردن و یا تعریف محتوای مجاز در کشورهای اسلامی

در کشورهای با جمعیت اکثرا مسلمان، سیاست‌های فیلترکردن مبتنی بر دین اسلام و تفاسیر دستورالعمل‌های آن اجرا می‌شود. در این کشورها یک چارچوب قانونی مبتنی بر مفاهيم دینی با نام “اعلامیه قاهره حقوق بشر در اسلام (CDHRI)” مورد توافق قرار گرفته‌است که در مواردی مانند آزادی بیان و عقیده، با اعلامیه جهانی حقوق بشر در تناقض و تضاد است.

در آگوست سال ۱۹۹۰، پنجاه و هفت کشور عضو سازمان کنفرانس اسلامی، اعلامیه قاهره را به تصویب رساندند که از اعلامیه جهانی حقوق بشر، که در سال ۱۹۴۸ توسط مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسیده است، در مورد مسائل کلیدی که بدون رویکرد دینی نوشته شده، فاصله دارد.

اعلامیه قاهره، یک سازمان بین دولتی با نام “صدای جمعی جهان اسلام و تضمین برای حراست و حفاظت از منافع جهان اسلام” را به عنوان راهنمای کلی برای کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی، توصیف کرده‌است. برخلاف اعلامیه جهانی حقوق بشر، CDHRI ارجاعات قابل توجهی به خداوند و دین به عنوان بخشی از چارچوب قانونی برای حقوق بشر در اسلام می‌دهد و تصریح می‌کند که تمام حقوق و آزادی‌ها، تحت قوانین مذهبی یا شریعت است. CDHRI این حقوق را از مفاد کتاب قرآن استخراج کرده است. ((Noman, 2011)

دولت‌های اسلامی با حذف مطالب ناشایست بر اساس دستورات دینی مرزهایی را اطراف محتواهای معینی ایجاد می‌نمایند که به عنوان ترویج تقوی و پیشگیری از فساد نام برده می‌شود. بنابراین مراجع دینی دولتی، نقش مستقیمی در توسعه سیاست‌های فیلترینگ ایفا می‌کنند. همچنین برخی گروه‌های مدنی، فرهنگ فیلترینگ را رواج داده، به مقامات سیاسی فشار آورده و از سیستم قضایی برای اجرای آن استفاده می‌کنند.

در این میان، برخی از علمای دینی با رویکردی متفاوت، توصیه می‌کنند که کاربران با شیوه های خودکنترلی از محتوای “غیراسلامی” در اینترنت پرهیز کنند.(Noman, 2011)

نقش مقامات مذهبي در اجراي فیلترینگ براساس دستورات ديني

همانطور که گفته شد مقامات مذهبی در کشوهای اسلامی نقش کلیدی در توسعه و اجرای فیلتر بر اساس موازین اسلامی دارند و بطور مستقل و یا به عنوان بخشی از دولت در این راستا ایفای نقش می‌نمایند. در جدول زیر متولیان این امر و مأموریت آنها در تعدادی از کشورهای اسلامی مشخص شده است. (Noman, 2011)

متوليان فیلتر کردن براساس موازين دين اسلام

نام کشور	متولی امر فیلتر	نوع	ماموریت
جمهوری اسلامی ایران	وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی	دولتی	پاک کردن فضا از محتوای “غیر قانونی و غیر اخلاقی”
کویت	وزیر ارتباطات (یا وزیر بنیاد مذهبی و امور اسلامی)	دولتی	کنترل و نظارت بر محتوای اینترنت
پاکستان	وزارت امور مذهبی (بخشی از یک کمیته راه‌اندازی شده توسط وزارت فناوری اطلاعات)	دولتی	اجرای سیاست‌های مسدود کردن محتوای درک شده به عنوان ضد دولتی و یا ضداسلامی
اندونزی	قانون antipornography (این قانون در سال ۲۰۰۸ تایید و در سال ۲۰۱۰ توسط دادگاه قانون اساسی تصویب شده است و به شدت مورد حمایت احزاب اسلامی است.)	دولتی	توسعه سیاست فیلترینگ اینترنت (پیرو آن دولت به ISPها دستور داد تا از اول رمضان سال ۲۰۱۰ سایت‌های پورنوگرافی را مسدود نمایند.)
اندونزی	گروهی از روحانیون مسلمان از بزرگترین سازمان اسلامی در این کشور	غیردولتی	توصیه به دولت برای ایجاد قوانین برای استفاده مسلمانان از فیسبوک
عربستان سعودی	پلیس مذهبی (کمیسیونی برای ترویج ارزشها و پیشگیری از فساد)	دولتی	دریافت آموزش برای مونیتور شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های گفتگو ارائه پیشنهاد برای مسدود کردن برخی وبسایت‌ها که با مخالفت رئیس شورای عربستان روبرو شد.
عربستان سعودی	کمیته‌ای از مقامات مذهبی عربستان و مخابرات عربستان	دولتی	ارائه توصیه به دولت برای: * افشای عمومی اسامی افرادی که محتوای متضاد با ارزش‌های اسلامی را تولید، ارسال، دریافت یا ذخیره می‌نمایند * همکاری با موتورهای جستجوی بین‌المللی برای معرفی مکانیسمی که نتایج پورنوگرافی را برای کاربران عربستانی از لیست نتایج حذف نماید.

تعریف قوانین منع دسترسی

بر اساس تحقیقات مؤسسه مطالعاتی [۷]ONI، در کشورهای اسلامی محتوای با مفاهیم کفرآمیز، توهین آمیز یا برخلاف دین اسلام، محتوای ممنوع شناخته شده‌است. وب سایت متعلق به گروه‌های مذهبی که ایدئولوژی‌های آنان با حکومت رسمی هم‌سو نیست و یا متعلق به فرقه‌های لیبرال، سکولار و یا الحادی هستند، نیز فیلتر می‌شوند. (Noman, 2011) برای مثال، بسیاری از کشورهای با اکثریت مسلمان تبلیغ دین‌های غیراسلامی را در میان شهروندان مسلمان خود جرم می‌شمارند و به شکل آنلاین این فعالیت‌ها را فیلتر می‌کنند. مشابه همین مطلب، در مورد روابط همجنس‌گرایانه نیز مشاهده می‌شود.

از جمله دلایل منع بازیها و ویدئوها در کشور مالزی، ضد اسلامی بودن، ترویج برهنگی و قمار در آنها، ذکر شده‌است. (Dillon, 2011, p.71,72)

در قوانین وضع شده توسط مفتی‌های عربستان برای بازیهای مجاز آمده‌است که بازی نباید مخالف با وظایف اسلامی مانند برپایی نماز و یا احترام به پدر و مادر و یا شامل موارد حرام باشد؛ جنگ بین مردمان خوب این دنیا با مردمان بد از آسمان در بازی، به معنی ستیزه با خدا و فرشتگان است. بازیهایی که مروج مسیحیت، ترویج برهنگی، قمار و موسیقی‌های غیر مجاز باشد، مؤید سحر و جادو باشد، بازیهایی که مسلمانان و سربازان آنها را در برابر کفار ضعیف نشان می‌دهند، از موارد حرام بوده و جایز نیستند. (al-Munajjid, ۲۰۱۷)

در جدول زیر دسته‌بندی محتوای فیلتر شده در کشورهای مسلمان نشان داده شده‌است :

فيلترينگ مبتني بردين در كشورهاي با اكثريت مسلمانان(Noman,2011)

کشور	محتواهای ممنوع شناخته شده توسط شریعت اسلام	محتواهای متصور به عنوان کفر آمیز، توهین آمیز، و یا برخلاف دین اسلام	وب سایت متعلق به ادیان تحریم‌شده غیردولتی و یا فرقه‌ها	محتواهای لیبرال، سکولار و یا محتواهای الحادی
بحرین	*	*	*	*
بنگلادش		*
نوار غزه	*
اندونزی	*	*
ایران	*	*	*	*
کویت	*	*	*	*
مراکش	*
عمان	*	*
پاکستان	*	*	*
قطر	*	*
عربستان صعودی	*	*	*	*
سودان	*	*
تونس	*	*
امارات متحده عربی	*	*		*
یمن	*	*

جمع بندی

رویکردی که کشورهای اسلامی در برابر فضای حاصل از شبکه اینترنت در نظر گرفته هم در جهت استفاده مفید از آن و هم در جهت مقابله با آسیبهای ناشی از آن بوده‌است. بسیاری از دانشگاه‌های اسلامی در دنیا، سایت‌های اینترنتی طراحی کرده و مطالب خود را از این طریق نشر می‌دهند. بازی‌های اینترنتی بسیاری برای کودکان و در جهت آموزش مفاهیم دینی طراحی شده‌است. ابزارهایی برای جستجوی سالم در موتور جستجوی گوگل ابداع شده و در کنار همه اینها ممنوعیت‌های قانونی در این کشورها برای جلوگیری از انتشار محتوای نامناسب هم وضع شده‌است. از جمله مواردی که می‌تواند باعث ممنوعیت محتوا در این کشورها باشد، تبلیغ ادیان دیگر و ترویج برهنگی و قمار را می‌توان نام برد.

مراجع

al-Munajjid Shaykh Muhammad Saalih, 2017, Islam Question and Answer, https://islamqa.info/en/tree
Dillon Robert, 2011, The Golden Age Video of Games, https://books.google.co.uk/books?id=pq6-X1fTm2oC&pg=PA72&lpg=PA72&dq=video%20games%20in%20malaysia&source=bl&ots=oRAOwnTxf1&sig=bjTl5mO4N0Cac6Nce6s9z1dPnTQ&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiuy-y246fRAhUIDMAKHZDjAJ04ZBDoAQgpMAM#v=onepage&q=anti-muslim&f=false , https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_banned_video_games#See_also
Educational Game-Islam for Kids, 2017, https://play.google.com/store/apps/details?id=com.uzmafariz.educationalislamforkids&hl=en
Noman Helmi and Jillian C. York, 2011, The Use of Western Technologies by Middle East Censors, find in https://opennet.net/sites/opennet.net/files/ONI_WestCensoringEast.pdf

http://www.islamictube.com/
https://www.shiatv.net/
http://www.tubeislam.com/
http://www.afghanislamicpress.com/en/index.php
http://www.moqawama.org/
the Cairo Declaration of Human Rights
OpenNet Initiative