دوشخصیتی شدن

مقدمه

    در یک فضای ارتباطی واقعی، افراد با مخاطب قراردادن همدیگر، اطلاعاتی را با توجه به شناختی که از هم دارند، مبادله می‌کنند. اما در فضای مجازی، مانند بازی، کنفرانس از راه دور، انجمن‌های گفتگو، شبکه‌های اجتماعی، صفحات وب شخصی و…، طرفین درگیر می‌توانند اطلاعات درست را از همدیگر پنهان کنند و آدرس‌های نادرست به یکدیگر بدهند، تا نشانی از خود برجای نگذارند.

اینترنت داراي قابلیتی است که به واسطه آن افراد می‌توانند خودهاي جدیدي را در دنیاهاي تازه بسازند. چنین هویتی ممکن است در دنیاي مادي اصلاً وجود خارجی نداشته باشند یا فرد به زعم خودش قادر به دستیابی به آن نباشد. چنین قابلیتی استفاده از فضاي مجازي را براي کاربران جذاب‌تر می‌کند. بدین ترتیب، وب به مکانی براي معرفی و نمایش شخصیت فرد تبدیل می‌شود. البته قضیه به همین جا ختم نمی‌شود؛ زیرا امکان دارد که تصویر ارائه شده از سوي یك فرد بر روي وب، توسط دیگران به صورت‌هایی غیر از شکل مورد نظر وي تفسیر شود (اسلوین، ۱۳۸۰، ص.۱۵۶). حتی امکان معرفی خود در سایت‌هاي مختلف به صورت‌هاي گوناگون وجود دارد. به طوری که افراد بتوانند در جریان ارتباط‌گیری هویت الکترونیک چند گانه‌ای برای خود بسازند و هر بار خود را به یك صورت نشان دهند. این عمل می‌تواند منجر به از خودبیگانگی و از دست دادن هویت فرد شود، بطوریکه فرد نتواند در دنیای واقعی نیز شخصیت پایداری را برای خود تعریف نماید و هویت او، که یکی از جنبه‌های پیچیده آدمی است، تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

هویت چیست؟

هویت به درک و تلقی مردم از این که چه کسی هستند و چه چیزی برایشان معنادار است مربوط می‌شود و به وسیله تشابه‌ها و تفاوت‌هایی که هر کس با دیگران دارد شناخته می‌شود. هویت به اموری مرتبط است که ویژگی‌های زندگی ما را منعکس می‌کند. اموری مثل آداب و رسوم اجتماعی، مذهب، نوع لباس پوشیدن، غذا خوردن، گذران اوقات فراغت و خلق و خوهای مربوط به روابط اجتماعی. هویت منجر به آن می‌شود که افراد بفهمند و برایشان روشن شود “چه کسی هستند؟” و “چه چیزی برای آنها مهم است”. چنین فهمی، از منابعی مثل دین، ملیت، نژاد، جنسیت، طبقه اجتماعی و تمایلات گروهی و قومی نشأت می‌گیرد (عاملی، ۱۳۸۳).

اندیشمندان بسیاری معتقدبه نسبی بودن هویت هستند. برخی اعتقاد دارند که افراد از ابعاد مختلف، دارای هویت‌های متفاوت هستند. یک فرد، می‌تواند یک هویت شغلی، هویت فامیلی و هویت دینی داشته باشد.

در فضای مجازی افراد می‌توانند در حین برقراری ارتباط با دیگران، «هویت الکترونیک چندگانه‌ای» برای خود بسازند و هر بار خود را به یک صورت نشان دهند. لذا هویت اینترنتی یا هویت مجازي با دیدگاه‌هاي متعارف درباره هویت جور نیست. دیدگاه‌هاي متعارف درباره هویت آن را مفهومی یکپارچه نشان می‌دهند و تأثیر کلی آن را بر فرد در نظر می‌گیرند. لازم به ذکر است تلویزیون و سایر رسانه‌ها فاقد این ویژگی خاص فضاي مجازي‌اند. (معمار، ۱۳۹۱)

شخصیت جعلی با استفاده از ماسک

ماسک یا نقاب، اصطلاح روانشناسی دیگری در این زمینه است. ماسک صورتی است که شخص با آن در اجتماع ظاهر می‌شود و در واقع جامعه این نقاب را به او تحمیل کرده‌ است. هرگاه این نقاب ضخیم شود فرد استقلال شخصی خود را از دست داده و به شکلی که جامعه می‌پسندد در می‌آید. در این حالت، یک فرد نقاب‌های متعددی در ارتباط با افراد گوناگون استفاده می‌کند. مادامی که او از وجود نقاب بر صورت خود آگاه باشد، این نقاب بی‌ضرر بوده و شخصیت فرد سالم است. اما زمانی که فرد تبدیل به آن نقاب یا نقش می‌شود از شخصیت حقیقی خود فاصله گرفته و روان او ناسالم می‌شود (نوربخش مقدم، ۱۳۹۳). در تعریف فرد سالم می‌توان موارد زیر را برشمرد (میگنا، ۱۳۹۱):

• برای خود ارزش قائل است.
• هرگز به دنبال تایید یا تحسین دیگران نیست، هر چند تاثیر مثبت تشویق را می‌‌داند.
• او به دنبال شایعه پراکنی و یاوه‌گویی نیست.
• گاهی برای مردم عادی مشکل است که او را دوست بدارند چون در برابر آزادی عمل در زندگی اش بسیار سرسخت و مصر است.
• ساده، صادق و بی ریاست.
• ……

شخصیت جعلی با استفاده از آواتار

اصطلاح آواتار ریشه در آیین هندوییسم دارد و در زبان سانسکریت به معنای تجلیات گوناگون خداوند یا خدایان متعدد است. آواتار در فضای مجازی، حضوری است که یک شخص از خود به بقیه نشان می‌دهد. این حضور می‌تواند به صورت یک مدل سه‌بعدی (مثل بازی‌های کامپیوتری) باشد یا یک تصویر دوبعدی (عکس یا آیکون) بوده یا یک نام کاربردی باشد که یک بعدی است. این عبارت اولین بار توسط Neal Stephenson در رمان Snow Crash در سال ۱۹۹۲ برای این کاربرد (کامپیوتر) استفاده شد. آواتارها از دهه ۹۰ تاکنون به صورت‌های مختلفی در فروم‌ها، چت‌ها، وبلاگ‌ها، بازی‌های کامپیوتری و … استفاده شده‌اند. به عبارت دیگر آواتار به معنای شخصیتهای مختلف یک فرد، در این فضا است. عکسهای پروفایل افراد در شبکه‌های اجتماعی نمونه‌هایی از آواتار هستند.

مثالی از شخصیت جعلی

زندگی آواتاری می‌تواند خطرات زیادی هم داشته‌ باشد. برای مثال نوجوان ۱۸ ساله‌ای که در حادثه تیراندازی شهر مونیخ آلمان، ده نفر را در یک مرکز خرید به رگبار بست، قبلا پروفایلی جعلی برای خود در فیسبوک ایجاد کرده بود و در آن خود را دختری معرفی کرده و مردم را برای دریافت غذای رایگان در آن فروشگاه دعوت کرده ‌بود. افرادی که خود را بجای مقامات بلندپایه یا هنرمندان مشهور کشوری معرفی کرده و در صفحه منتسب به آنان پست می‌گذارند، نمونه دیگری از پروفایلهای جعلی است که می‌تواند به اعتبار آن فرد لطمه وارد نماید(کریم‌زاده، ۱۳۹۵).  

جنبه‌های منفی هویت مجازی

کاربری را در نظر بگیرید که هیچ استعدادی در زمینه شعر ندارد، هیچ کتابی غیر از کتاب‌های درسی‌اش نخوانده، یا هیچ دانش و شناختی از فرهیختگان در زمینه‌های مختلف ندارد. شاید عادات زشت و ناپسندی دارد، یا حتی ممکن است نسبت به خانواده خود یا دوستان خود بداخلاق و پرخاشگر باشد، از سطح تحصیلات بالایی برخوردار نیست یا از جایگاه اجتماعی یا اقتصادی مناسبی برخوردار نمی‌باشد. همین کاربر در دنیای مجازی با یک حساب کاربری جعلی وارد می‌شود و به انتشار مطالب، عکس‌ها و فیلم‌هایی می‌پردازد که او را یک فرهیخته‌ی تحصیلکرده مبادی آداب که از موقعیت اقتصادی مطلوبی برخوردار است و علاقه‌مند به مطالعه کتاب، شعر و ادبیات است و کتابهای زیادی در زمینه‌های مختلف خوانده است، معرفی می‌کند، با همین خصوصیات دوستانی پیدا می‌کند و برای راضی نگه داشتن دوستان جدید و همچنین جبران کمبود‌های دنیای واقعی به این شخصیت دروغین پر و بال می‌دهد و به دروغ‌های خود ادامه می‌دهد. این شخص در ابتدای امر امکان دارد احساس عذاب وجدان و ترس از افشای دروغ‌هایش داشته باشد ولی به مرور زمان و عادت به این شخصیت نه تنها از میزان عذاب وجدانش کاسته می‌شود، بلکه به جعلی بودن اسم، مشخصات و حساب کاربری‌اش خو گرفته، ترس او از افشای واقعیت از بین می‌رود. کاربر، این شخصیت ساختگی را نزدیک به شخصیت آرمانی خود می‌بیند به آن دل بسته و از واقعیت زندگی خود فرار می‌کند و به جای تلاش برای تغییر زندگی  واقعی، به شخصیت فضای مجازی خود اکتفا می‌کند. به جای سعی در جبران نداشته‌ها و کمبودهای خود، همه آنها را در فضای مجازی برای خود متصور می‌شود و روحیه تلاش و پشتکار در او به تدریج رو به خاموشی می‌رود. تکرار این موفقیت‌های دروغین و تصورات اشتباه کم‌کم او را به این باور می‌رساند که او واقعا همان کاربر مجازی است. این مسئله باعث می‌شود او هر روز بیشتر از قبل با شخصیت واقعی خود بیگانه شود و در عین حال برخورد با مشکلات و کمبودهای دنیای واقعی او را اذیت کرده و شخص دچار یک جدال بین دو هویت گیر می‌کند که فکر و ذهن او را بیش از پیش درگیر می‌کند. در نتیجه یک شخص با یک شخصیت متزلزل باقی می‌ماند که نداشته‌هایش بیشتر از قبل او را آزار می‌دهد.