ارسال و پخش عکسها و زندگی روزمره کودکان روی اینترنت توسط والدین، این حق کودکان است که همه اطلاعات زندگیشان از کودکی در دسترس دیگران نباشد. والدین هرکاری دلشان بخواهد با فرزندانشان در فضای مجازی انجام میدهند و این سبب تضیع حقوق کودکان میشود و آینده کودکان را دچار مخاطره میکند و یا شاید اصلا فرزندان دوست نداشته باشند که همه کارهایشان را همه ببینند.
این روزها وقتی به سراغ پروفایل دوستانم در فضای مجازی می‌روم، می‌بینم که خیلی‌ها عکس کودکان خود را به‌عنوان پروفایل انتخاب کرده‌اند. از سمت دیگر بسیاری از خبرگزاری‌ها برای تأثیرگذاری بیشتر، از تصاویر کودکان استفاده می‌کنند. به سراغ اینستاگرام می‌روم، می‌بینم خیلی‌ها بچه‌هایشان را سوژه فیلم‌های خود کرده‌اند و آن‌ها شیرین زبانی می‌کنند و ما قهقهه می‌زنیم.
به یک‌باره یاد کودک شمالی می‌افتم که چند سال پیش معلمش از پاسخ‌های اشتباه و به اصطلاح خنده‌دارش فیلم گرفت و پخش کرد. بعدتر آن پسربچه که حالا جوانی شده بود در تلویزیون اعلام کرد که آن‌قدر بابت انتشار این فیلم تحت فشار روانی قرار گرفته است که مجبور شده درس و مدرسه را رها کند.
دلم می‌گیرد. از این همه ظلمی که به کودکان میشود. ظلمی که گاهی در بستر شوخی و خنده صورت می‌گیرد؛ اما اثرات آن ممکن است بعداً حسابی دامن‌گیر فرزندان دلبندمان شود.
در خبرگزاری‌ها هم انتشار تصاویر، علی‌رغم مخالفت‌های شدید همچنان ادامه دارد.
تصویر عمران، کودک سوری
فعالان حوزه حقوق کودکان، همیشه به دنبال این هستند که ثابت کنند منتشر کردن عکس بچه‌ها می‌تواند صدمات زیادی برای آنان در پی داشته باشد؛ اما استفاده‌کنندگان از این تصاویر همیشه استدلال‌های متنوع و به ظاهر قابل قبولی برای این کار دارند که در بسیاری از موارد مورد پذیرش عموم جامعه هم قرارگرفته است و به این ترتیب بسیاری از روزنامه‌نگاران، فعالان مدنی و مدافعان حقوق بشر، استفاده از تصاویر کودکانی که خود یا والدین‌شان، قربانی شرایط خاصی شده‌اند را کاملاً طبیعی می‌دانند. (فرمند، ۱۳۹۵)
ممکن است تصور کنید که بسیاری از تصاویری که در شبکه‌های اجتماعی و یا رسانه‌های دیگر پخش میشود با اجازه پدر و مادر کودک و یا حتی توسط خود آن‌ها منتشر میشود. اما مسئله دقیقا همین است که باید بدانیم که والدین، مالک بچه‌ها نیستند، بلکه باید از حقوق آن‌ها در جامعه محافظت کنند. آن‌ها وظیفه دارند تا حریم خصوصی کودک را حفظ کنند و او را از هر آسیبی در امان نگه دارند و اگر آسیب ناخواسته‌‌ای هم از محیط بیرون به او وارد شد، تلاش کنند تا آن را متوقف کنند. اما متاسفانه بسیاری از والدین با ناآگاهی اقدام به انتشار تصاویری از کودک دلبندشان می‌کنند که عواقب بسیاری برای آنان خواهد داشت.
اجازه بدهید ابتدا ببینیم کودک چه کسی است. طبق کنوانسیون جهانی حقوق کودک، مصوب ۱۹۸۹، «منظور از كودك، افراد زير ۱۸ سال هستند، مگر اینکه طبق قانون قابل اجرا در مورد كودك، سن بلوغ كمتر تشخيص داده شود». طبق آمار منتشر شده در سال ۹۵، ما در ایران دارای ۲۳ میلیون کودک بوده‌ایم. (باشگاه خبرنگاران جوان، ۱۳۹۵)
به گزارش daily mail در سال ۲۰۱۶ یک دختر ۱۸ ساله اتریشی از والدین خود به دادگاه شکایت کرد. علت این شکایت خودداری والدین از حذف عکس‌هایی بود که از او در دوران کودکی‌اش در فیس‌بوک منتشر کرده‌اند. والدین این دختر از سال ۲۰۰۷ بیش از ۵۰۰ عکس او را در فیس بوک برای بیش از ۷۰۰ نفر از دوستان و آشنایان خود منتشر کرده‌اند. او انتشار این عکسها را «شرم‌آور» و نقض حریم شخصی خود دانسته و به محض اینکه به سن قانونی رسیده است از والدین خود شکایت کرده است.
این دختر درباره انتشار عکس‌های دوران کودکی‌اش توسط والدینش به روزنامه‌ها گفته است: «آن‌ها هیچ حدومرز و هیچ شرمی نداشته‌اند. برایشان مهم نبوده است من در توالت نشسته‌ام یا برهنه روی تخت سفری دراز کشیده‌ام، هرلحظه زندگی من عکاسی و منتشرشده است.» وکیل او نیز در آن زمان گفته است: «این دختر شانس زیادی برای برنده شدن در دادگاه دارد. از دادگاه نیز خواسته جدا از حذف عکسها، جریمه نقدی هم برای والدین در نظر بگیرند.» (daily mail, 2016)
این دختر اتریشی تنها یک نمونه از کودکانی است که روزانه عکسها و ویدیوهایشان از سوی اقوام و در اکثر موارد والدین‌شان در شبکه‌های اجتماعی منتشر میشود. والدین امروز که در واقع خودشان از هم‌نسلان اینترنت هستند، عموماً شانس این را داشته‌اند که خود به‌شخصه تعیین کننده حد و مرزهای زندگی خود در شبکه‌های اجتماعی باشند، با این‌همه، اما آن‌ها عموماً این حق طبیعی را از کودکان خود دریغ می‌کنند. انتشار عکس‌های خصوصی در فضای مجازی و صفحه‌های شخصی هر کس کاری است که نمی‌توان جلوی آن را گرفت؛ اما عکس‌هایی را که مغایر با عفت عمومی و اخلاق باشند، نباید در رسانه‌ها و فضای مجازی نشر داد. کودکان نیز به‌عنوان انسان باید حریم خصوصی داشته باشند، شاید عکس‌هایی که از دوران کودکی فرزندانمان در فضای مجازی منتشر می‌کنیم در آینده برای آنان دردسرساز شود.
وقتی بزرگ‌سالی تصمیم می‌گیرد؛ عکس یا فیلمی را از خود در دنیای مجازی یا شبکه‌های اجتماعی منتشر کند، عواقب آن را تمام و کمال و آگاهانه بر عهده می‌گیرد زیرا خودِ اوست که تصمیم به انتشار گرفته است؛ اما کودکان نسبت به عواقب این کار هیچ آگاهی ندارند و حتی بسیاری از آن‌ها اصلا نمی‌دانند فضای مجازی یعنی چه! بنابراین فرزندان ما گاهی عواقب انتشار عکسها و فیلم‌هایی را میدهند که در انتشار آن هیچ نقشی نداشته‌اند و یا اصلا از انتشار آن‌ها بی‌خبر بوده‌اند. اطلاعات منتشر شده در اینترنت قابلیت این را دارند که تا ابد باقی بمانند و تقریباً هرگز از بین نمی‌روند بنابراین عواقب آن‌ها نیز هرگز از بین نخواهد رفت. (Steinberg, 2017, p7)
طبق پژوهشی که در دانشگاه میشیگان انجام شده است، بررسی کرده‌اند که والدین چگونه اطلاعات کودکان را در فضای مجازی منتشر می‌کنند. این پژوهش پنج موضوع عمده را از قرار زیر دسته‌بندی کرده است:
- خواباندن کودک
- راهنمای غذا خوردن و تغذیه کودکان
- تربیت
- مراقب‌های روزانه / پیش از مدرسه
- مسائل اخلاقی
این مطالعه نشان داد که حدود ۵۶ درصد از والدین اطلاعات شرم‌آوری از کودکان خود منتشر می‌کنند، ۵۱ درصد با انتشار اطلاعاتی اعلام می‌کنند فرزندشان در ساعت مشخصی کجاست و ۲۷ درصد از شرکت‌کنندگان، عکس‌های نامناسب از کودکان خود به اشتراک می‌گذارند. (Steinberg, 2017, p7)
بسیاری از والدین احساس ترس و واهمه‌ای نسبت به انتشار اطلاعات و عکس‌های کودکانشان ندارند؛ زیرا معتقدند که فقط دوستانِ آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی این اطلاعات را می‌بینند؛ اما متأسفانه طبق آمار ۷۶ درصد از دزدیِ کودکان و ۹۰ درصد از جرائمی که علیه نوجوانان رخ می‌دهد، توسط اقوام یا آشنایان است. این به این معنی است که توصیف مکان‌هایی که فرزندانمان در آن حضور دارند، علایقشان و … می‌تواند کار را برای دوستان و آشنایان که دنبال آزار کودکان ما هستند، آسان کند. (Steinberg, 2017, p12)
اریک اشمیت، مدیرعامل سابق گوگل در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۱۰ پیش‌بینی کرده است که روزی همه افراد دنبال این خواهند بود تا نام خودشان را تغییر دهند؛ تا بدین شکل از شر اطلاعات شرم‌آوری که در کودکی و نوجوانی توسط خودشان یا دیگران درباره آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است، خلاص شوند. (Bershad, 2010)
اصلاً تا به‌حال فکر کرده‌اید که از دیدگاه اخلاقی چقدر صحیح است که والدین، عکس‌های کودکانشان را به اشتراک بگذارند؟ آیا ما به‌عنوان والدین مطمئنیم که آن‌ها در آینده نسبت به عکس‌های کودکی‌شان احساس خوب و مثبتی خواهند داشت؟ آیا آن عکسها به نظرشان جذاب خواهد بود یا خجالت آور؟ آیا فردی که از کودکی، تمامی لحظات زندگی‌اش در فضای مجازی ثبت شده و دیگران در مورد ظاهر و قیافۀ او و کارهایش نظر داده‌اند، احساس نخواهد کرد که همیشه به نوعی زیر ذره‌بین است و توسط دیگران قضاوت میشود؟ ممکن است نوجوان یا جوان شما دوست نداشته باشد که همکلاسی‌هایش عکس شش‌ماهگی‌اش را با شورت گل‌دار قرمز ببینند. هرچقدر هم که این عکسها از نظر شما یا دیگران دوست‌داشتنی یا بامزه باشند، انتشارشان در فضای مجازی به نوعی، یعنی ما به‌جای آن‌ها تصمیم گرفته‌ایم که دیگران، چه چیزی از آن‌ها را ببینند. ممکن است آن‌ها در بزرگ‌سالی مایل نباشند تصاویر کودکی‌شان را با دیگران به اشتراک بگذارند؛ اما والدین یا بزرگ‌ترهایشان این حق انتخاب را از آن‌ها سلب کرده باشند. از سوی دیگر نکته‌ای که نباید از یاد برد این است که معمولاً تصاویر کودکی فرزندان شما بعدها با نوجوانی و بزرگ‌سالی‌شان مورد مقایسه قرار می‌گیرد و بینندگان عکس، ممکن است در مقام اظهار نظر و مقایسه بر‌آیند. یک نفر ممکن است بگوید «بچگی‌هایش قشنگ‌تر از حالا بوده» و دیگری ممکن است اظهار کند «فرزندتان اصلاً شبیه خودتان نیست!» یا …
تا به‌حال فکر کرده‌اید که این اظهار نظرها چه تأثیراتی بر روی فرزند شما در نوجوانی و بزرگ‌سالی دارد؟ شاید اولین تأثیر آن این باشد که فرزندتان تنها به روی ظاهر خود متمرکز شود. دومین اثر ممکن است این باشد که او همواره تصور خواهد کرد، زیر ذره‌بین دیگران است و باید به هر نحوی که شده زیبا بماند یا سعی کند تصویری را که از او در عکسها نمایش داده‌شده خدشه‌دار نکند. (نعمتی، ۱۳۹۵)
در مواردی نیز والدین عکس‌هایی از زمان قشقرق یا گریۀ بچه‌ها در صفحات شخصی خودشان به اشتراک می‌گذارند که ممکن است در آینده باعث مورد تمسخر قرار گرفتن کودکان در مدرسه یا محل کار شود یا آن‌ها را در معرض برچسب‌های نامناسب قرار دهد: «عکس فلانی را توی اینترنت دیدی؟ از همان بچگی‌اش اخمو و گندِدماغ بوده!»
نکتۀ مهم دیگری که در انتشار عکسها نباید فراموش کرد، احتمال سوء استفاده از این تصاویر برای ساختن فیلم‌ها و تبلیغات پورنوگرافی کودکان است. برخی از سودجویان و بیماران با جستجو و پیدا کردن عکس‌های مختلف از کودکان در اینترنت و دستکاری آن‌ها فیلم‌ها و صحنه‌های نامناسبی را می‌سازند و سپس باصاحبان این عکسها تماس برقرار کرده و با تهدیدشان، سود کلانی را به جیب می‌زنند. گاه ممکن است کار از این همه سخت‌تر شده و آن شیادان کودک و نوجوان صاحب عکس را وادار کنند برای جلوگیری از آبروریزی بیشتر، در برنامه‌های شوم و شیطانی آن‌ها مشارکت کنند. از آنجایی که بچه‌ها در بعضی موارد به دلیل عدم آشنایی با موضوع، متاسفانه توانایی تصمیم‌گیری صحیح را ندارند، غالبا قربانی این افراد و نیت‌های شومشان می‌شوند. جالب است بدانید در برخی کشورهای پیشرفته، پدر و مادرها می‌توانند به دلیل انتشار بدون اجازه عکس فرزندانشان توسط دیگران به دادگاه شکایت کرده و درخواست غرامت کنند. (نعمتی، ۱۳۹۵) همچنین فرزندان هم می‌توانند بعد از رسیدن به سن قانونی از والدین خود برای انتشار تصاویر نامناسب خود شکایت نمایند.
در سال ۲۰۱۶ فرانسه برای اولین بار در دنیا، انتشار عکس کودکان در فضای مجازی را وارد قوانین حفظ حریم خصوصی فرد کرده و جریمه سنگینی هم برای آن در نظر گرفت. اگر فردی بتواند به دادگاه ثابت کند که عکسی که والدینش در فضای مجازی منتشر کرده‌اند برایش شرم‌آور است، در آن صورت، والدین دادگاهی شده و باید تاوان یک سال حبس یا ۴۵ هزار یورو را متحمل شوند.
لازم به ذکر است که دادگاه فرانسه فقط به خاطر نارضایتی فرد از پخش شدن عکسِ دوران کودکی‌اش، والدینش را مجازات نمی‌کند؛ بلکه دلیل مهم‌تر دیگری وجود دارد و آن استفاده پدوفیل‌ها[۱] از عکس‌های نامتعارف کودکان است که امروزه بسیار شایع شده است. (The Telegraph, 2016)
صرف‌نظر از اینکه قوانین چه کمک‌هایی به فرزندان ما می‌کنند، مدافعان حقوق کودک از پدرها و مادرها می‌خواهند تا به فرزند خود به چشم یک انسان مستقل نگاه کنند که باید از همان ابتدای زندگی یاد بگیرد که تنها مالک و صاحب بدن او خودش است و خود اوست که باید درباره تصویربرداری از او و انتشار یا ارسال تصویرش تصمیم‌گیرنده باشد. وقتی کودک در سنی است که امکان تعامل کلامی دارد، باید این موضوع را تجربه کند که از او حتی برای ارسال عکسش به پدربزرگ و مادربزرگش هم سؤال میشود: «اشکالی ندارد این عکست را برای پدربزرگت بفرستم؟» با این کار نه‌تنها از حریم شخصی کودک حفاظت‌شده است بلکه یاد می‌گیرد که حریم خود و دیگران را شناخته و محترم بداند تا بدین ترتیب مورد سوءاستفاده قرار نگرفته و باعث آزار دیگران هم نشود.
از آنجایی که اینترنت و خصوصاً شبکه‌های اجتماعی در کشور ما به‌سرعت در حال رشد است؛ جای خالی قوانین و آموزش‌های لازم به‌شدت احساس میشود که در جای خود حائز اهمیت است؛ اما مهم‌ترین نقش بر عهده والدین است که بهتر است هر زمان که تصمیم به اشتراک‌گذاری عکس یا فیلمی از کودکان خود داشتند به ۱۵ سال بعد هم فکر کنند و ببینند آیا کودک آن‌ها از این کار خوشحال خواهد بود؟
منابع
Bershad, Jon, 2010, Google’s CEO Proposes Future Where People Will Have to Change Their Names to Escape Social Media, https://www.themarysue.com/googles-ceo-name-change/#geekosystem;
Daily mail, 2016, Daughter, 18, sues her parents for posting embarrassing photographs of her as a child on Facebook, http://www.dailymail.co.uk/news/article-3788817/Daughter-18-sues-parents-posting-embarrassing-photographs-child-Facebook.html
Steinberg, Stacey, 2017, Sharenting: Children’s Privacy in the Age of Social Media, University of Florida Levin College of Law, UF Law Faculty Publications, http://scholarship.law.ufl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1796&context=facultypub
The Telegraph, 2016, French parents ‘could be jailed’ for posting children’s photos online, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/france/12179584/French-parents-could-be-jailed-for-posting-childrens-photos-online.html
باشگاه خبرنگاران جوان، ۱۳۹۵، منشور حمایت از حقوق کودکان در حال انتشار است، http://www.yjc.ir/fa/news/5552276/child
فرمند، حامد، ۱۳۹۵، استفاده از تصویر کودکان در فضای مجازی، باورها و واقعیت‌ها، بی‌بی‌سی، http://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-37898113
نعمتی، آزاده، ۱۳۹۵، خطرات انتشار عکس کودکان در فضای مجازی، http://abresalamat.ir/posts/view/1394
- پدوفیل‌ها افرادی هستند که تمایلات نامناسب نسبت به کودکان دارند.
