معرفی جرائم اینترنتی، سایتهای مجرمانه، قوانین و…
مقدمه
تحولات پر شتاب در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات یکی از مهمترین ویژگی‌های عصر ماست. در واقع این تحولات باعث شده است تا زندگی انسان در طی چند دهه به یک‌باره دچار دگرگونی عمیقی شود. فضای جدید به نام فضای مجازی به واژگان انسانِ امروز اضافه شده است. محققان این فضای جدید را دومین انقلاب صنعتی (انقلاب فناوری اطلاعات) نامیده‌اند. با گسترش علم و فناوری اطلاعات و نفوذ رایانه در ابعاد مختلف زندگی، بزهکاری و تخلف هم راه خود را به این فضا باز کرده و با سایه‌‌ی شوم خود سلامت فضای مجازی را به خطر انداخته است. همانطور که همه ما در زندگی روزمره مراقب خود و داریی‌هایمان هستیم در فضای سایبر نیز باید دارایی‌های مادی و معنوی خود را دو دستی نگه داریم تا اسیر کلاهبرداران و تبهکاران سایبری نشویم.
دنیای تاریک جرائم رایانه‌ای
آمار و اطلاعات می‌گویند کودکان و نوجوانان از معلمان و اولیای خود بیشتر با فنّاوری اطلاعات مأنوس و آشنا هستند. این نکته از طرفی نشان دهنده ارتقای سطح کمی و کیفی دانش فنی نوجوانان و جوانان است؛ و از سوی دیگر حاکی از استقلال عمل آنها در این فضا دارد؛ یعنی یک نوجوان بدون نیاز به حضور و اطلاع پدر یا مادر قادر است به راحتی از سایت مورد نظرش خرید کند و یا مبالغی پولی را جابجا نماید، او می‌تواند به راحتی عکس و تصویر خود و دوستان و اعضای خانواده را برای دیگران ارسال کند و یا موقعیت منزل مسکونی خود را با دیگران به اشتراک بگذارد، غاقل از اینکه در گذر از دالان‌های تو در تو و پیچ و خم این فضا چشم‌های زیادی ناظر حرکات و افعال او هستند، چشمانی که راه‌های میانبر دستیابی به داده‌ها را خوب می‌شناسند و با غرض اطلاعات را دنبال می‌کنند.
شاهین شکاری را می‌شناسید؟ افراد خلافکاری که با استفاده از اتاق‌های گفتگوی اینترنتی (چت) یا استفاده از گروه‌های خبری و … با اتخاذ ماهیت دروغین و غالباً مثبت، خود را افرادی درستکار، هنرمند و … نشان می دهند و کودکان یا نوجوانان و حتی بزرگسالان مخاطب آنها، بدون آگاهی از ماهیت این افراد، به راحتی با آنها گفتگو می‌کنند، اطلاعات مختلفی به آنها می‌دهند و حتی قرار ملاقات می‌گذارند. شاهین‌ها معمولا در کار قاچاق انسان برای مقاصد غیر اخلاقی و فروش اعضای بدن و قاچاق مواد مخدر هستند.
گذرواژه‌ها، آدرس‌ها و … به غالب مجرمانی که به تخریب سایبری، نفوذیابی، دستیابی غیر مجاز و … اقدام می‌کنند، یاری می‌رساند تا به اهداف شوم خود برسند. اطلاعات کارت اعتباری یا جزئیات حساب بانکی به مجرمان مالی به ویژه کلاهبرداران سایبری، جاعلان سایبری و … کمک می‌کند.
عکس، چه به شکل کامل یا فقط مربوط به چهره باشد، یکی از بهترین ابزارهای سوء استفاده مجرمین اخلاقی است. این مجرمین عکس دیگران را به شیوه‌های متفاوتی می‌گیرند، در حالی که صاحب عکس از نیت این افراد آگاهی ندارد و حتی ممکن است در بعضی اوقات برای این کار پوشش موجه و قانونی به شکل سایت حاوی مطالب هنری، آموزشی یا … درست شده باشد. به هر شکل، مجرمین درصدد تهیه عکس از پروفایل کاربر بر می‌آیند. این کار در واقع برای اخاذی صورت می‌گیرد. همانطور که میدانید آنها با کمک برنامه‌هایی مانند فتوشاپ (که یکی از برنامه های ارزشمند گرافیکی است) قادر به سوء استفاده از هر تصویری هستند.
ارسال عکس برای کسی که نمی‌شناسیم، دادن شماره تلفن و … به افراد ناشناس خطر قرار گرفتن در لیست‌های منفی و مجرمانه را به دنبال دارد. پاسخ به پست الکترونیک ناشناس یا غیر ضروری موجب شناسایی آدرس پست الکترونیک ما می‌شود و آن‌گاه ممکن است در معرض دریافت ایمیل‌هایی با محتوای مضر یا غیراخلاقی قرار بگیریم و یا خودمان بی‌خبر از همه جا تبدیل به فرستنده ایمیل‌های غیر اخلاقی برای دوستانمان شویم و یا آماج حمله باج افزارها قرار بگیریم.
کار به همین‌جا ختم نمی‌شود مثلا در تلگرام صدها کانال مفید وجود دارد؛ اما در کنار همین‌ها کانال‌های فروش و توزیع مواد مخدر، آزار جنسی، فروش اعضای بدن و صدها مورد انحرافی و حتی تبلیغ شیطان پرستی نیز وجود دارد، اینکه آگاهانه از ورود به این فضاها پرهیز کنیم یک فضیلت اخلاقی و دینی است و از طرف دیگر گزارش این موارد به مقامات قضایی و پلیس یک وظیفه اجتماعی است؛ تا آنان با توجه به آموزش‌ها و توان فنی خود مجرمان را دستگیر کنند و از درگیر شدن افراد بیگناه و کم اطلاع پیشگیری شود.
مثلث جرم
سایبر (cyber) واژه‌ای است برگرفته از لغت kybernetes به معنای سکان‌دار یا راهنما. این واژه را نخستین بار شخصی به نام ویلیام گیتسون در داستان‌های علمی-تخیلی خود به کار برد. فضای سایبری در حقیقت همان بستر اطلاعات است که داده‌های الکترونیکی در آن، ذخیره، به روش‌های گوناگون پردازش و درنهایت به شیوه موردنظر، منعکس می‌شوند. میلیاردها دستگاه رایانه‌ای در سراسر جهان فعالیت می‌کنند و تعداد قابل‌توجهی از آنها از طریق فضای سایبر در ارتباط هستند. این موضوع از یک‌سو جنبه‌های تأثیرگذار اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی دارد و از سوی دیگر بستر ورود تبهکاران دیجیتالی را هموار می‌کند.
جرائم اینترنتی، همان جرائمی هستند که پیش از گسترش اینترنت نیز وجود داشته‌اند، اما مثل یک ویروس خود را با میزبان هماهنگ کرده و نوع جدیدی از زندگی را در فضای مجازی آغاز کرده‌اند. به عبارت دقیق هر فعل یا ترک فعل مجرمانه‌ای که «از طریق» یا «به کمک سامانه‌های رایانه‌ای» رخ دهد، جرم رایانه‌ای قلمداد می‌شود. براي ارتكاب يك جرم یک مثلث لازم است یعنی سه عامل ضروري باید در کنار هم قرار گیرند. مهم‌ترين آنها كه قاعده مثلث را هم تشكيل مي‌دهد، انگيزه مجرمانه است. انگيزه باعث بيدار شدن ميل دروني در افراد و به‌تبع آن قصد مجرمانه مي‌شود. براي از بين بردن اين عامل، ضروري است تدابير پيشگيرانه اجتماعي اتخاذ گردد؛ اما اگر به هر دليل مجرمان واجد انگيزه شدند، بايد از اجتماع دو ضلع ديگر اين مثلث، يعني فرصت و ابزار ارتكاب جرم جلوگيري كرد. از ميان اين دو هم سلب فرصت از مجرمان اهميت بیش‌تری دارد. زيرا متصديان امر هرچه بكوشند ابزارهاي ارتكاب جرم را از سطح جامعه جمع‌آوري كنند، باز هم مجرمان باانگيزه خواهند توانست به آنها دست يابند. سلب فرصت در نتیجه آگاهی کاربران و هوشیاری نیروهای امنیت سایبری به دست می‌آید.
در نگاه کلی جرائم رایانه‌ای به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- رایانه موضوع جرم: در این دسته از جرائم، رایانه و تجهیزات رایانه‌ای، موضوع جرائم سنتی (کلاسیک) مثل سرقت رایانه، تخریب تجهیزات و … هستند.
- رایانه واسطه جرم: رایانه وسیله و ابزار ارتکاب جرم است و از آن برای جعل مدرک، گواهینامه و … استفاده می‌شود.
- جرائم محض رایانه‌ای: دسته سوم جرائم، جرائمی مانند هک یا ویروسی کردن است که صرفاً در فضای سایبر «مجازی» اتفاق می‌افتد.
تهدیدکنندگان سایبری
مهمترین تهدیدکنندگان فضای مجازی در چهار گروه عمده (تهدید) معرفی می‌شوند.
- اولین تهدید عوامل خارجی هستند. این تهدید از ناحیه کلیه کسانی است که به یک کشور خارجی وابسته‌اند، از قبیل بخش‌های نظامی و آژانس‌های امنیتی و حتی شرکت‌هایی که وابستگی زیادی به آن دولت دارند.
- تهدید دوم، تروریست‌ها و گروه‌های افراطی هستند. این افراد ممکن است به دولت خاصی وابستگی نداشته باشند؛ ولی در راستای اهداف خود به خرابکاری مبادرت ورزند.
- تهدید سوم شامل جنایتکاران و سازمان‌های جنایی است. این گروه نه‌تنها جرائم سازمان‌یافته را در فضای مجازی مرتکب می‌شوند بلکه به‌صورت انفرادی نیز اقدام می‌کنند. ویژگی خاص فضای سایبر باعث شده که یک هکر به‌تنهایی بتواند جرائم بزرگی را مرتکب شود.
- تهدید چهارم نیز مربوط به کاربران داخل سازمان‌ها و نیروهای داخلی هستند.[i]
مصادیق محتوای مجرمانه
جرائم فضای سایبر هنوز در مراحل اولیه است. ویژگی‌ها و شگردهای استفاده شده در این جرائم جدید بوده و هیچ‌گاه در دنیای حقیقی دیده نشده است، ولی گاها اثرات جبران‌ناپذیری را در دنیای واقعی از خود به‌جا می‌گذارند. ناکافی بودن ابزارهای امنیتی، انتشار سریع اطلاعات در فضای مجازی، ناآشنا بودن افراد با مسائل امنیتی مورد نیاز در این فضا و…سبب شده است تا فرصت‌های مناسب در اختیار مجرمین قرار گیرد. استفاده از فنّاوری‌های مختلف، سبب پیچیدگی کار مجرمین شده و در نتیجه یافتن آنها را پیچیده‌تر کرده است. در دنیای واقعی، دزدی از بانک کاملاً مشخص است، چرا که بعد از سرقت از خزانه بانک، علامت‌های فیزیکی مانند خرابی فضای بانک، گروگان‌گیری یا زخمی یا کشته شدن افراد و … در بانک مشاهده می‌شود؛ ولی در فنّاوری جدید، خزانه یک بانک می‌تواند بدون هیچ علامت یا اثر انگشتی خالی شود.
[i] – ذکاوتمند. آزاده. اصطلاحات کیفری در جرائم مربوط به فضای سایبری. http://lawclub.persianblog.ir/page/articles4
بنابراین فقط باید با خطرها و تهدیدهای این فضا هوشیارانه روبه‌رو شد. یک تهدید شایع که امروزه دامن‌گیر بسیاری از افراد شده است، دسترسی به اطلاعات کاربران از طریق هک کردن سامانه‌های آنها است. متأسفانه بسیار دیده شده است که هک و دسترسی غیر مجاز به اطلاعات افراد، در اینترنت آموزش داده می‌شود. شاید این افراد نمی‌دانند که این اقدام آنها جرم بوده و فردِ مرتکب، به حبس و جزای نقدی محکوم خواهد شد. از طرف دیگر، باید در انتشار محتوا نیز در این فضا دقت نمود، چراکه انتشار هر محتوایی مجاز نیست. تولید محتوا در این فضا هم قوانینی دارد، در کشور ما در تیرماه ۱۳۸۸ قانون جرائم رایانه‌ای به تصویب رسید و این قانون در حال حاضر جزء حقوق موضوعه ایران و از جمله قوانین لازم‌الاجرا محسوب می‌شود. طبق قانون، مصادیق مختلفی برای محتواهای مجرمانه در فضای مجازی تعریف شده‌اند که این موارد عبارت‌اند از:
- محتوا علیه عفت و اخلاق
این دسته از جرائم شامل کلیه محتویاتی می‌شود که به نوعی عفت و اخلاق عمومی را خدشه‌دار کند؛ این محتویات را می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم کرد:
- اشاعه فحشاء و منکرات، تشویق، ترغیب، تهدید یا دعوت به فساد و فحشاء
- ارتکاب جرائم خلاف عفت، انتشار، توزیع و معامله محتوای خلاف عفت عمومی
- ترغیب یا تطمیع افراد برای دستیابی به محتویات مبتذل و استفاده ابزاری از افراد در تصاویر و محتوا.
- تحقیر و توهین به جنس زن، تبلیغ تشریفات و تجملات نامشروع و غیرقانونی
این موارد به عنوان مصادیقی از جرائم رایانه‌ای معرفی شده‌اند و تمامی افرادی که نسبت به انتشار چنین مواردی اقدام کرده باشند طبق قوانین مورد مجازات و پیگرد قرار خواهند گرفت.
- محتوا علیه مقدسات اسلامی
هر محتوایی که علیه مقدسات اسلامی به هر نحوی منتشر شودبه این دسته از جرائم مربوط می‌شود، این حرائم عبارتند از:
- ارائه محتوای مخالف موازین اسلامی
- اهانت به دین مبین اسلام و مقدسات آن
- اهانت به هر یک از انبیاء یا ائمه طاهرین (ع)
- تبلیغ به نفع حزب، گروه یا فرقه منحرف و مخالف اسلام
- تبلیغ مطالب احزاب و گروه‌های داخلی و خارجی منحرف و مخالف اسلام
- اهانت به امام خمینی (ره) و تحریف آثار ایشان، اهانت به مقام معظم رهبری و سایر مراجع تقلید
- محتوا علیه امنیت و آسایش عمومی
دسته سوم از جرائم رایانه‌ای به محتواهای علیه امنیت و آسایش عمومی برمی‌گردد و مواردی چون تشکیل جمعیت، دسته، گروه در فضای مجازی با هدف برهم زدن امنیت کشور، هرگونه تهدید به بمب‌گذاری، انتشار محتوایی که به اساس جمهوری اسلامی ایران لطمه وارد کند، اخلال در وحدت ملی و ایجاد اختلاف مابین اقشار جامعه به‌ویژه از طریق طرح مسائل نژادی و قومی را شامل می‌شود.
- محتوا علیه مقامات و نهادهای دولتی
در گروه چهارم که به محتوا علیه مقامات و نهادهای دولتی و عمومی برمی‌گردد می‌توان گفت که اهانت نسبت به مقامات، نهادها و سازمان‌های حکومتی و عمومی، افترا به آنها، نشر اکاذیب و تشویش اذهان عمومی علیه مقامات، نهادها و سازمان‌های حکومتی، جعل پایگاه‌های اینترنتی بانک‌ها، سازمان‌ها و نهادهای دولتی و عمومی جرم محسوب می‌شود.
- محتوا برای ارتکاب جرائم رایانه‌ای
گروه پنجم که به محتواهایی که برای ارتکاب جرائم رایانه‌ای به کار می‌روند مربوط می‌شود، مواردی از قبیل انتشار یا توزیع و در دسترس قرار دادن یا معامله داده‌ها یا نرم‌افزارهایی که صرفاً برای ارتکاب جرائم رایانه‌ای به کار می‌رود، فروش و انتشار یا در دسترس قرار دادن غیرمجاز گذرواژه‌ها و داده‌هایی که امکان دسترسی غیرمجاز به سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی دولتی یا عمومی را فراهم می‌کند، آموزش و تسهیل سایر جرائم رایانه‌ای، انتشار فیلترشکن‌ها و آموزش روش‌های عبور از سامانه‌های فیلترینگ، جزو جرائم رایانه‌ای تعریف می‌شوند.
- امور سمعی و بصری و مالکیت معنوی
بخشی دیگر از محتواهای مجرمانه فضای مجازی به امور سمعی و بصری و مالکیت معنوی مربوط می‌شود و برهمین اساس انتشار و سرویس‌دهی بازی‌های رایانه‌ای دارای محتوای مجرمانه، معرفی آثار سمعی و بصری غیرمجاز به‌جای آثار مجاز، عرضه تجاری آثار سمعی و بصری بدون مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و تشویق و ترغیب به نقض حقوق مالکیت معنوی و برخی از این موارد جرم محسوب می‌شوند.
مالکیت فکری در واقع حقی است که به نویسنده یا خالق آثاری مانند کتاب، فیلم یا برنامه‌های رایانه‌ای برای کنترل نسخه‌برداری یا سایر موارد سوءاستفاده از چنین آثاری داده شده است. در حوزه فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی، مفهوم مالکیت فکری برای حمایت از برنامه‌های رایانه‌ای و پایگاه‌های داده از اهمیت زیادی برخوردار است. سرقت ادبی هم در ذیل این بند است که اشاره به استفاده از اینترنت برای کپی یا انتشار بدون مجوز دارد و شامل فعالیت‌های مختلفی مانند کپی غیرقانونی از برنامه‌ها، جعل، انتشار نرم‌افزار، نصب نرم‌افزار روی رایانه‌های سازمان بیش از زمانی که آن سازمان مجوز برای نصب برنامه دارد، به اشتراک گذاشتن غیررسمی برنامه‌های کپی شده با افراد دیگری که پولی بابت آن پرداخت نکرده‌اند، است.
- محتوای دعوت کننده به جرم
این گروه، مربوط به محتواهایی است که افراد را تحریک یا دعوت به ارتکابِ جرم می‌کنند. ازجمله انتشار محتوای حاوی تحریک، ترغیب، یا دعوت به اعمال خشونت‌آمیز و خودکشی، تبلیغ و ترویج مصرف مواد مخدر، مواد روان‌گردان و سیگار، باز انتشار و ارتباط (لینک) به محتوای مجرمانه، نشریات توقیف شده و رسانه‌های وابسته به گروه‌ها و جریانات منحرف و غیرقانونی، تشویق تحریک و تسهیل ارتکاب جرائمی که دارای جنبه عمومی هستند از قبیل اخلال در نظم، تخریب اموال عمومی، اختلاس، کلاه‌برداری، قاچاق مواد مخدر، قاچاق مشروبات الکلی و غیره، تبلیغ و ترویج اسراف، فروش، تبلیغ، توزیع و آموزش استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره جزو نمونه‌های این دسته از جرائم رایانه‌ای به شمار می‌روند.
نتیجهگیری
ارتباط از طریق فضای مجازی در سال‌های اخیر جایگاه قابل‌توجهی در بین نسل جوان جامعه ما پیدا کرده است. شبکه‌های اجتماعی در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی تأثیرگذارند. در شکل‌دهی به هویت نقش دارند و حتی روی ابعاد اقتصادی و اجتماعی و سیاسی جوامع هم مؤثرند. امروزه با توجه به نقشی که فضای مجازی در ابعاد مختلف زندگی دارد نمی‌توان آن را نادیده گرفت. در حال حاضر اینترنت ابزاری مناسب برای توسعهی افکار و اندیشه‌های بشری محسوب می‌شود؛ به‌شرط آن‌که در راه صحیح استفاده شود. افراد باید برای ورود به دنیای مجازی اطلاعات کافی در اختیار داشته باشند تا دچار مشکلات و سوءاستفاده احتمالی نشوند.
ارتباطات سالم در فضای مجازی و لزوم هوشیاری جوانان و خانواده‌ها نسبت به تهدیدات فضای سایبری در درجه‌ی نخست اولویت قرار دارد. چنانچه خانواده‌ها و مخصوصاً نوجوانان نسبت به شیوه‌های جدید ارتباطات، آگاهی و شناخت کافی و لازم را داشته باشند، در برابر بسیاری از جرائم و مفاسد این فضا در امان خواهند بود.
- ذکاوتمند. آزاده. اصطلاحات کیفری در جرائم مربوط به فضای سایبری. http://lawclub.persianblog.ir/page/articles4
